„Adwokat z urzędu” – czyli jak bezpłatnie uzyskać pomoc adwokata przy prowadzeniu sprawy sądowej

Zgodnie z obowiązującymi przepisami Kodeksu postępowania cywilnego (art. 117 – art. 124 KPC) sąd może na wniosek strony zgłoszony na piśmie lub ustnie do protokołu ustanowić dla niej adwokata (lub radcę prawnego) – jako tzw. pełnomocnika z urzędu. Strona nie musi takiemu wyznaczonemu przez sąd pełnomocnikowi płacić honorarium – czyni to za nią Skarb Państwa po prawomocnym zakończeniu sprawy lub przeciwnik procesowy tej strony.

Wyznaczenie przez sąd adwokata jest równoznaczne z udzieleniem temu adwokatowi pełnomocnictwa procesowego do reprezentowania strony i to aż do prawomocnego zakończenia postępowania w danej sprawie (a więc w postępowaniu przed sądem I- oraz II-instancji), chyba że sąd w postanowieniu o ustanowieniu pełnomocnika z urzędu wskaże inaczej.

Kto może się ubiegać o adwokata z urzędu

Strona postępowania sądowego, będąca osobą fizyczną, może ubiegać się o adwokata z urzędu, jeśli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest ona w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata (lub radcy prawnego) bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
Strona postępowania sądowego,  będąca osobą prawną (lub inną jednostką organizacyjną, której ustawa przyznaje zdolność sądową) może ubiegać się o ustanowienie adwokata z urzędy, jeżeli wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie kosztów wynagrodzenia adwokata (lub radcy prawnego).

Jak się ubiegać o adwokata z urzędu

Wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu należy złożyć do sądu, przed którym sprawa się toczy, lub przed którym to sądem sprawa ma być wytoczona. Wniosek o ustanowienie adwokata można złożyć razem z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych bądź osobno. Składając do sądu przedmiotowy wniosek należy załączyć do niego wypełniony formularz – „Oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania”. Do wniosku wskazane jest również załączyć dokumenty poświadczające np. wysokość zarobków, status bezrobotnego, wysokość renty czy emerytury itp. Jeśli strona składa wniosek o ustanowienie adwokata ustnie do protokołu, wówczas sąd może przyjąć jej ustne oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, wpisując je do protokołu.

Sąd uwzględnia wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu wówczas, gdy uzna udział adwokata w danej sprawie za potrzebny. We wniosku powinni więc Państwo wykazać nie tylko to, że znajdujecie się w trudnej sytuacji majątkowej i nie stać Was na opłacenie adwokata, ale również i to, że rzeczywiście potrzebujecie, aby w danej sprawie reprezentował was profesjonalny pełnomocnik (np. z uwagi na stopień skomplikowania sprawy, chorobę psychiczną strony).
Sąd decyduje o ustanowieniu dla strony adwokata (pełnomocnika) z urzędu w drodze postanowienia. Może ono zostać wydane na posiedzeniu niejawnym. Postanowienie to sąd doręcza wyłącznie tej stronie, która złożyła wniosek o ustanowieniu dla niej adwokata z urzędu (nie informuje o tym jej przeciwnika procesowego).
Zgłoszenie wniosku o ustanowienie adwokata co do zasady nie wstrzymuje biegu toczącego się postępowania, chyba że wniosek taki strona złożyła w pozwie. Również zaskarżenie postanowienia o odmowie ustanowienia adwokata co do zasady nie wstrzymuje biegu postępowania w sprawie. Sąd może bowiem wstrzymać rozpoznanie sprawy aż do prawomocnego rozstrzygnięcia w przedmiocie tego wniosku i w związku z tym może nie wyznaczać rozprawy, bądź odwołać lub odroczyć wcześniej wyznaczoną rozprawę.
Należy wyjaśnić, że wniosek o ustanowienie adwokata z urzędu można złożyć do sądu jeszcze przed wniesieniem pozwu do sądu, a to właśnie w tym celu, aby to adwokat wyznaczony przez sąd sporządził w sposób profesjonalny odpowiedni pozew lub wniosek.
Przed złożeniem do sądu wniosku o ustanowienie adwokata mogą Państwo udać się do wybranego adwokata i ustalić z nim, czy zgodzi się on poprowadzić Waszą sprawę jako pełnomocnik z urzędu, albowiem we wniosku o ustanowienie adwokata mogą Państwo wprost wskazać konkretnego adwokata, z którego pomocy prawnej chcieliby Państwo korzystać w toczącym się postępowaniu.

Wzór oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania znaleźć można  m. in. na stronie Ministerstwa Sprawiedliwości:
https://arch-bip.ms.gov.pl/pl/formularze/formularze-pism-procesowych-w-postepowaniu-cywilnym/
(na dole tej strony – jest to trzeci formularz od dołu, w wersji PDF; należy go wydrukować, wypełnić, podpisać i załączyć do wniosku o ustanowienie adwokata z urzędu; można również skorzystać z formularza edytowalnego RTF – drugi od dołu)

Orzecznictwo:

Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie – I Wydział Cywilny z dnia 24 sierpnia 2012r., sygn.: I ACz 548/12

Teza: „Ustawową przesłanką ustanowienia adwokata lub radcy prawnego dla strony jest potrzeba udziału w sprawie takiego pełnomocnika. Oceny, czy taka potrzeba zachodzi sąd dokonuje biorąc pod uwagę zarówno przymioty osobiste strony, a szczególnie jej nieporadność w formułowaniu żądań i przedstawianiu okoliczności faktycznych sprawy, jak i charakter samej sprawy, jej ewentualne zawiłości i konieczność prowadzenia wielowątkowego postępowania dowodowego oraz rozważenia skomplikowanych zagadnień prawnych”.
Legalis nr 712182

Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 1 lutego 2011r., sygn.: I ACz 29/11

Teza: „Emocjonalny charakter spraw rozwodowych nie może stanowić wyłącznego argumentu przemawiającego za ustanowieniem pełnomocnika z urzędu”.
Legalis nr 370200

Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 9 kwietnia 2009r., sygn.: I UZ 5/09

Teza:
1. Uchwała siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2008 r., III CZP 142/07, OSNC 2008 nr 11, poz. 122, zgodnie z którą pełnomocnictwo procesowe nie obejmuje z mocy samego prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału w postępowaniu kasacyjnym, dotyczy w jednakowym stopniu zakresu pełnomocnictwa „z wyboru” i pełnomocnictwa „z urzędu” (odnosi się w jednakowym stopniu do pełnomocników ustanowionych przez stronę, jak i pełnomocników ustanowionych przez sąd na podstawie art. 117 KPC).
2. Ustanowienie dla strony pełnomocnika przez sąd powszechny (do występowania w postępowaniu przed tym sądem) nie obejmuje z mocy prawa umocowania do wniesienia skargi kasacyjnej i udziału pełnomocnika w postępowaniu kasacyjnym.
Legalis nr 255338

Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 12 grudnia 2008r., sygn.: II CZ 86/08

Teza: „Strona ma prawo zgłosić, na piśmie lub ustnie do protokołu, wniosek o ustanowienie dla niej adwokata lub radcy prawnego niezależnie od tego, czy została zwolniona przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części”.
Legalis nr 589193